Già hóa dân số - thách thức toàn cầu và của Việt Nam

Ngày 29/8/2025, tại Hà Nội, Quỹ Dân số Liên hợp quốc (UNFPA) đã phối hợp với Hội Người cao tuổi Việt Nam đã tổ chức Hội thảo “Chia sẻ các mô hình chăm sóc người cao tuổi tại Việt Nam”.

Tại đây, ông Matt Jackson, Trưởng Đại diện UNFPA tại Việt Nam đã nhấn mạnh: “Già hóa không nên được xem là gánh nặng, mà cần được nhìn nhận như một động lực thúc đẩy đổi mới trong an sinh xã hội, y tế, thị trường lao động và kinh tế chăm sóc… Đến năm 2036, khi số người từ 60 tuổi trở lên chiếm khoảng 20% dân số, Việt Nam sẽ chính thức bước vào giai đoạn dân số già. Khi nhu cầu chăm sóc, đặc biệt là chăm sóc dài hạn gia tăng, chúng ta cần chuẩn bị ngay từ bây giờ”.

Ông Matt Jackson, Trưởng Đại diện UNFPA tại Việt Nam phát biểu tại Hội thảo. Ảnh: UNFPA

Việt Nam hiện đứng trước những thách thức điển hình: tốc độ già hóa nhanh, cơ cấu gia đình truyền thống suy giảm, gánh nặng chăm sóc chủ yếu đặt lên vai phụ nữ, trong khi hệ thống chăm sóc dài hạn và khung pháp lý còn thiếu. Vì thế, tham khảo mô hình quốc tế để rút ra giải pháp phù hợp là điều cấp thiết.

Hiện cả nước có hơn 16 triệu người cao tuổi, chiếm gần 16 phần trăm dân số. Đáng lưu ý, tốc độ già hóa ở Việt Nam chỉ mất khoảng 17 đến 20 năm để chuyển từ giai đoạn “già hóa” sang “dân số già”, ngắn hơn nhiều so với các quốc gia phát triển. Điều này khiến nhu cầu về dịch vụ chăm sóc, đặc biệt cho nhóm người cao tuổi sống một mình hoặc không có lương hưu, ngày càng trở nên bức thiết.

Những mô hình chăm sóc người cao tuổi nổi bật trên thế giới

Theo tài liệu nghiên cứu “Mô hình quốc tế về chăm sóc người cao tuổi: Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam” của bà Phạm Thị Lan, Trưởng Ban Dân số & Phát triển, UNFPA Việt Nam và ông Đoàn Hữu Minh, Cán bộ Chương trình, Tăng trưởng Bao trùm và An sinh xã hội, UNFPA Việt Nam, hiện có nhiều mô hình chăm sóc người cao tuổi nổi bật trên thế giới, tiêu biểu như Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore, Đức, Đan Mạch hay Thái Lan.

Nhật Bản là quốc gia tiên phong khi năm 2000 đã triển khai hệ thống Bảo hiểm Chăm sóc Dài hạn bắt buộc, chi trả từ thuế (50%) và đóng góp từ công dân trên 40 tuổi (50%). Hệ thống này đảm bảo quyền lợi dựa trên nhu cầu, không phụ thuộc thu nhập, song đang chịu áp lực tài chính và thiếu hụt nhân lực chăm sóc.

Hàn Quốc, học hỏi từ Nhật Bản và Đức, đã đưa hệ thống bảo hiểm chăm sóc dài hạn vào thực tiễn năm 2008. Chỉ trong vài năm, chương trình đã phủ rộng toàn dân, bao gồm cả bệnh lão khoa và sa sút trí tuệ. Dù vậy, xu hướng thiên lệch vào các cơ sở tập trung vẫn đặt ra thách thức về chi phí và hiệu quả.

Singapore lại chọn triết lý “Nhiều bàn tay giúp đỡ”, kết hợp trách nhiệm cá nhân, cộng đồng và nhà nước. Điểm đặc biệt là tích hợp chính sách chăm sóc người cao tuổi với hệ thống nhà ở công cộng (HDB), cùng Quỹ Tiết kiệm Trung ương hỗ trợ tài chính khi về già. Tuy nhiên, mô hình này tiềm ẩn nguy cơ bất bình đẳng đối với nhóm thu nhập thấp.

Đức từ năm 1995 cũng áp dụng bảo hiểm chăm sóc dài hạn xã hội bắt buộc. Điểm đổi mới là người thụ hưởng có thể chọn nhận dịch vụ chuyên nghiệp hoặc nhận tiền mặt, qua đó công nhận và hỗ trợ vai trò của gia đình. Song, hệ thống vẫn đối diện với tình trạng thiếu hụt nhân lực và gánh nặng chi phí ngoài bảo hiểm. Đây là một trong những mô hình được đánh giá cao về tính linh hoạt khi công nhận vai trò của gia đình trong chăm sóc người cao tuổi.

Đan Mạch là điển hình của mô hình chăm sóc bằng thuế, với triết lý “già hóa tại chỗ” và tập trung vào phục hồi chức năng, giúp người cao tuổi sống độc lập lâu nhất có thể. Đây là kinh nghiệm quý về phòng ngừa, giảm phụ thuộc dài hạn.

Trong khi đó, Thái Lan huy động mạnh mẽ lực lượng tình nguyện viên tại cộng đồng với chương trình “Tình nguyện viên dành cho người cao tuổi”. Dù tiết kiệm chi phí và gắn kết cộng đồng, mô hình này được đánh giá thiếu tính bền vững do phụ thuộc quá lớn vào hoạt động tình nguyện. Tuy nhiên, cách làm này vẫn mang lại bài học đáng chú ý về huy động cộng đồng trong bối cảnh nguồn lực nhà nước còn hạn chế.

Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam

Từ phân tích các mô hình quốc tế, UNFPA đã đưa ra nhiều khuyến nghị thiết thực cho Việt Nam. Việt Nam cần chủ động thiết lập bảo hiểm chăm sóc dài hạn bắt buộc, làm trụ cột mới của hệ thống an sinh xã hội, đảm bảo quyền lợi dựa trên nhu cầu thay vì thu nhập.

Chăm sóc người cao tuổi không chỉ là trách nhiệm gia đình mà cần sự chung tay của cả hệ thống chính sách và cộng đồng. Ảnh minh họa

Một hướng đi khác là mở rộng và thể chế hóa Câu lạc bộ Liên thế hệ Tự giúp nhau - mô hình đã được Chính phủ phê duyệt nhân rộng đến năm 2045. Câu lạc bộ hoạt động dựa trên tinh thần đoàn kết, giúp đỡ lẫn nhau trong cộng đồng, mang lại dịch vụ chăm sóc cơ bản, hỗ trợ xã hội và tạo sân chơi gắn kết cho người cao tuổi. Mô hình này được đánh giá là chi phí thấp, hiệu quả cao và phù hợp với truyền thống văn hóa Việt Nam, nhưng cần có sự bảo trợ chính thức về chính sách và tài chính để bền vững lâu dài.

Ngoài ra, Việt Nam cần chính thức hóa và chuyên nghiệp hóa nghề chăm sóc, giảm gánh nặng chăm sóc không được trả lương vốn đặt nặng lên phụ nữ. Hoàn thiện hệ thống an sinh xã hội phổ quát theo vòng đời, nhạy cảm giới, khuyến khích tiết kiệm sớm cho tuổi già, đồng thời hỗ trợ tiền mặt cho nhóm dễ tổn thương. Một hướng đi quan trọng khác là thúc đẩy chuyển đổi số trong chăm sóc người cao tuổi, học hỏi kinh nghiệm từ Úc, Trung Quốc hay Hàn Quốc.

Một bước tiến quan trọng trong chính sách an sinh là từ ngày 1/7/2025, người từ đủ 75 tuổi trở lên không có lương hưu và không có trợ cấp xã hội sẽ được hưởng trợ cấp hưu trí xã hội hằng tháng. Cùng với đó, các hoạt động như Tháng hành động vì Người cao tuổi Việt Nam đã được triển khai thường niên, góp phần chăm lo sức khỏe và đời sống tinh thần cho thế hệ cao niên, thể hiện rõ trách nhiệm của toàn xã hội đối với người cao tuổi.

Hướng đi cho Việt Nam

Bài phát biểu của ông Matt Jackson mang đến thông điệp sâu sắc: “Cách một xã hội đối xử với người cao tuổi chính là thước đo rõ ràng nhất về các giá trị của xã hội đó”. Điều này càng có ý nghĩa với Việt Nam - nơi truyền thống “kính lão” cần được cụ thể hóa bằng hệ thống chăm sóc hiện đại, công bằng và bền vững.

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, không có mô hình hoàn hảo, song điểm chung là: đầu tư sớm vào cơ chế tài chính bền vững, khuyến khích chăm sóc tại cộng đồng, tích hợp y tế - xã hội, và quan trọng hơn cả là đặt con người vào trung tâm.

Đối với Việt Nam, xây dựng hệ thống chăm sóc người cao tuổi không chỉ là đáp ứng nhu cầu trước mắt, mà còn là thực hiện chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước về an sinh xã hội toàn diện, công bằng, không để ai bị bỏ lại phía sau. Đây cũng là bước đi quan trọng để biến quá trình già hóa thành động lực thúc đẩy phát triển bền vững.