Phức tạp về thủ tục, NLĐ khó thực hiện quyền khởi kiện doanh nghiệp nợ bảo hiểm xã hội

Một doanh nghiệp nợ bảo hiểm xã hội (BHXH) trên địa bàn tỉnh Vĩnh Long. Ảnh: Tr.L.

Theo Luật sư Nguyễn Danh Huế - Chủ tịch Công ty Luật Hừng Đông, lợi dụng tình hình kinh tế gặp nhiều khó khăn, nhiều doanh nghiệp cố tình chây ỳ đóng bảo hiểm xã hội (BHX). Chỉ tính riêng TP.HCM, số liệu thống kê của BHXH Thành phố cho thấy, tính tới ngày 30/6/2022, Thành phố có 46.414 đơn vị nợ đóng BHXH, bảo hiểm y tế (BHYT), bảo hiểm thất nghiệp (BHTN), bảo hiểm tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp trên 1 tháng của 703.840 lao động. Tổng số tiền nợ BHXH lên đến 3.873 tỉ đồng. Số nợ này tăng so với năm 2021 (năm 2021 là 2.241 tỉ đồng). Phân loại nợ BHXH tại TP.HCM năm 2023 cho thấy, tổng số tiền nợ từ 1 đến dưới 3 tháng là 1.484 tỉ đồng; từ 3 đến dưới 6 tháng là 294 tỉ đồng; từ 6 đến dưới 12 tháng là 290 tỉ đồng; từ 12 tháng trở lên là 1.805 tỉ đồng.

Việc doanh nghiệp chậm đóng BHXH gây ảnh hưởng rất lớn đối với người lao động (NLĐ), bởi việc đóng BHXH là cơ sở để cơ quan BHXH ghi nhận quá trình đóng BHXH của NLĐ, từ đó làm căn cứ để giải quyết các chế độ đối với NLĐ đủ điều kiện hưởng. Cụ thể:

Công nhân Công ty Khóa Minh Khai không quản ngại mưa gió có mặt tại 125D Minh Khai để đồi quyền lợi cho minh do doanh nghiệp nợ BHXH. Ảnh: Minh Anh

Nợ tiền BHXH từ 30 ngày trở lên, thẻ BHYT sẽ bị khóa

Khoản 73 Điều 1 Quyết định 505/QĐ-BHXH ngày 27/3/2020 của BHXH Việt Nam về sửa đổi, bổ sung một số điều quy trình truy thu BHXH, BHYT, BHTN, bảo hiểm tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp, quản lý sổ BHXH, thẻ BHYT, ban hành kèm theo Quyết định số 595/QĐ-BHXH ngày 14/7/2017 của Tổng giám đốc BHXH Việt Nam quy định: “Đối tượng quy định tại Khoản 1 Điều 17 chậm đóng BHYT từ 30 ngày trở lên thì đơn vị sử dụng lao động phải chịu trách nhiệm theo quy định tại Điều 49 Luật BHYT sửa đổi, bổ sung.”

Theo đó, người sử dụng lao động có thể nợ tiền BHYT đến 30 ngày. Đồng thời, căn cứ khoản 9 Điều 13 Nghị định 146/2018/NĐ-CP, giá trị sử dụng của thẻ BHYT tương ứng số tiền đóng BHYT theo quy định. Do đó, nếu doanh nghiệp nợ tiền BHYT từ 30 ngày trở lên thì thẻ BHYT của NLĐ sẽ hết giá trị sử dụng. Khi đó, NLĐ sẽ không được hưởng các quyền lợi về BHYT khi đi khám chữa bệnh. NLĐ không được BHXH chi trả các chế độ ốm đau, thai sản, hưu trí, tử tuất; không nhận được trợ cấp thất nghiệp.... Việc nợ đóng BHXH còn ảnh hưởng đến số tháng, số tiền hưởng các gói hỗ trợ của Chính phủ dành cho NLĐ (như các chính sách hỗ trợ tại Nghị quyết 68/2021, Nghị quyết 116/2021, Quyết định 08/2022).

Khi bị doanh nghiệp nợ đóng BHXH, NLĐ phải làm gì?

Theo Luật sư Nguyễn Danh Huế, khi bị doanh nghiệp nợ đóng BHXH, NLĐ cần làm một số việc như sau:

Một là: Chủ động phòng ngừa bằng cách nên kiểm tra thông tin đóng BHXH hoặc BHYT của mình qua ứng dụng BHXH số VsID hoặc Cổng giao dịch điện tử của BHXH Việt Nam để xem doanh nghiệp đã đóng BHXH cho mình hay chưa. Nếu thấy có dấu hiệu doanh nghiệp chậm đóng hoặc không đóng BHXH, NLĐ có thể yêu cầu doanh nghiệp giải trình và khắc phục.

Nhiều lao động nữ tại Công ty Dệt 19/5 Hà Nội gặp khó khăn khi Công ty nợ BHXH, ốm đau, thai sản chưa được giải quyết. Ảnh: Minh Anh

Hai là, khi doanh nghiệp đã chây ỳ, không đóng BHXH, việc NLĐ yêu cầu doanh nghiệp thực hiện hầu như không thể giải quyết được thì cần sử dụng biện pháp mạnh hơn đó là khởi kiện trực tiếp lên Tòa án nhân dân cấp huyện nơi công ty đặt trụ sở chính để đòi lại quyền lợi. Mặc dù đây là biện pháp hiệu quả nhất, nhưng NLĐ cũng sẽ gặp những thuận lợi và khó khăn nhất định.

Về thuận lợi: Pháp luật đã có những chế tài nhất định điều chỉnh vấn đề này nhằm bảo về quyền lợi của NLĐ. Đó là, để đảm bảo thực thi quyền lợi của NLĐ cũng như đảm bảo thu đủ quỹ BHXH, Luật BHXH đã trao quyền cho cơ quan BHXH được kiểm tra việc thực hiện chính sách bảo hiểm; thanh tra chuyên ngành việc đóng BHXH, BHTN và BHYT, đồng thời xử lý vi phạm, hoặc kiến nghị với cơ quan nhà nước có thẩm quyền để xử lý vi phạm. Cơ quan BHXH cũng được quyền công khai trên phương tiện truyền thông những trường hợp doanh nghiệp vi phạm nghĩa vụ đóng BHXH.

Điều 122 Luật BHXH 2014 quy định về xử lý vi phạm trong trường hợp chậm đóng BHXH như sau:

“3. Người sử dụng lao động có hành vi vi phạm quy định tại các khoản 1, 2 và 3 Điều 17 của Luật này từ 30 ngày trở lên thì ngoài việc phải đóng đủ số tiền chưa đóng, chậm đóng và bị xử lý theo quy định của pháp luật, còn phải nộp số tiền lãi bằng 02 lần mức lãi suất đầu tư quỹ BHXH bình quân của năm trước liền kề tính trên số tiền, thời gian chậm đóng; nếu không thực hiện thì theo yêu cầu của người có thẩm quyền, ngân hàng, tổ chức tín dụng khác, kho bạc nhà nước có trách nhiệm trích từ tài khoản tiền gửi của người sử dụng lao động để nộp số tiền chưa đóng, chậm đóng và lãi của số tiền này vào tài khoản của cơ quan BHXH.”

Trong trường hợp doanh nghiệp nợ đóng BHXH từ 30 ngày trở lên thì ngoài việc phải đóng đủ số tiền chưa đóng, chậm đóng và bị xử lý theo quy định của pháp luật, còn phải nộp số tiền lãi bằng 02 lần mức lãi suất đầu tư quỹ bảo hiểm xã hội bình quân của năm trước liền kề tính trên số tiền, thời gian chậm đóng.

Nhiều lao động nữ tại Công ty Dệt 19/5 Hà Nội gặp khó khăn khi Công ty nợ BHXH, ốm đau, thai sản chưa được giải quyết. Ảnh: Minh Anh

Nếu doanh nghiệp không thực hiện thì theo yêu cầu của người có thẩm quyền, ngân hàng, tổ chức tín dụng khác, kho bạc nhà nước có trách nhiệm trích từ tài khoản tiền gửi của người sử dụng lao động để nộp số tiền chưa đóng, chậm đóng và lãi của số tiền này vào tài khoản của cơ quan BHXH;

Điều 56 Quyết định số 1111/QĐ-BHXH ngày 25/10/2011 của Tổng giám đốc BHXH Việt Nam về việc ban hành quy định quản lý thu BHXH, BHYT; quản lý sổ BHXH, thẻ BHYT quy định về tính lãi chậm đóng BHXH, BHYT, BHTN.

Trong đó nêu rõ: Đơn vị đóng BHXH bắt buộc, BHYT, BHTN chậm quá thời hạn theo quy định từ 30 ngày trở lên thì phải đóng số tiền lãi tính trên số tiền BHXH bắt buộc, BHYT, BHTN chưa đóng gồm:

Số tiền BHXH bắt buộc, BHYT, BHTN phải đóng nhưng chưa đóng đã quá thời hạn quy định, trừ số tiền 2% trong kỳ được giữ lại của đơn vị tham gia BHXH bắt buộc. Số tiền 2% đơn vị được giữ lại lớn hơn số tiền được quyết toán, đơn vị phải đóng phần chênh lệch vào tháng đầu của quý sau nhưng chưa đóng.

Phương thức tính lãi: Ngày đầu hằng tháng.

Bên cạnh việc phải đóng số tiền lãi tính trên số tiền BHXH bắt buộc, BHYT, BHTN chưa đóng, doanh nghiệp còn có thể bị phạt tài chính nếu chậm đóng BHXH. Khoản 4 Điều 38 Nghị định số 28/2020/NĐ-CP ban hành ngày 1/3/2020 quy định:

“4. Phạt tiền từ 12% đến 15% tổng số tiền phải đóng BHXH bắt buộc, BHTN tại thời điểm lập biên bản vi phạm hành chính nhưng tối đa không quá 75.000.000 đồng đối với người sử dụng lao động có một trong các hành vi sau:

a) Chậm đóng BHXH bắt buộc, BHTN;

b) Đóng BHXH, BHTN không đúng mức quy định mà không phải là trốn đóng;

c) Đóng BHXH, BHTN không đủ số người thuộc diện tham gia BHXH bắt buộc, BHTN mà không phải là trốn đóng.”

Theo quy định trên, nếu nợ đóng BHXH doanh nghiệp có thể bị xử phạt hành chính theo quy định. Mức xử phạt tiền từ 12% đến 15% tổng số tiền phải đóng BHXH bắt buộc, BHTN tại thời điểm lập biên bản vi phạm. Tuy nhiên tối đa mức phạt không quá 75.000.000 đồng.

BHXH huyện Gia Lâm đã chuyển số tiền 23.682.750 đồng tiền trợ cấp tử tuất 1 lần và mai táng phí của chị Lê Thị Ngân (công nhân Công ty Haprosimex, đã mất 11 năm) vào tài khoản của anh Phạm Văn Tuyến - chồng chị Ngân. Ảnh: NVCC.

Điều 216 Bộ luật Hình sự 2015 đã quy định về tội trốn đóng BHXH, BHYT, BHTN cho NLĐ và đã có Nghị quyết 05/2019/NQ-HĐTP ngày 15/8/2019 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án Nhân dân Tối cao hướng dẫn chi tiết thêm cho việc áp dụng Điều 216 của Bộ luật Hình sự.

Trong quá trình khởi kiện doanh nghiệp nợ BHXH đến Tòa án, luật sư Nguyễn Danh Huế cũng chỉ ra những khó khăn:

Một là, ngành BHXH chỉ được phép kiểm tra ở một số điểm. Khi phát hiện doanh nghiệp sai phạm, ngành BHXH lại phải đề xuất với cơ quan quản lý nhà nước xử phạt. Nhưng khi cơ quan quản lý vào cuộc, họ lại không thể dùng kiến nghị của ngành BHXH để xử phạt mà lại phải thanh tra lại từ đầu nên rất rắc rối. Theo quy định hiện nay, chức năng thanh tra, xử phạt thuộc thẩm quyền của ngành Lao động - Thương binh và Xã hội. Tuy nhiên, nhân lực của ngành Lao động - Thương binh và Xã hội có hạn, trong khi khối lượng các công việc khác lại rất nhiều.

Hai là, mức phạt doanh nghiệp sai phạm còn chưa đủ sức răn đe. Đối với hành vi chậm đóng BHXH bị phạt tối đa đến 75 triệu đồng (đối với cá nhân) và 150.000.000 đồng (đối với tổ chức). Mặc dù mức phạt này đã tăng lên nhiều so với mức cũ, nhưng vẫn chưa đủ sức răn đe với các doanh nghiệp, nhất là những doanh nghiệp có số nợ BHXH lên đến hàng tỷ đồng. Nhiều doanh nghiệp rất tinh vi, chấp nhận bị phạt dưới do nợ BHXH để chiếm dụng quỹ BHXH khi quỹ này có thể lên tới hàng tỷ đồng, cao hơn rất nhiều so với mức phạt hành chính.

Ba là, sự bất cập, chưa thống nhất trong các quy định của pháp luật cũng dẫn đến khó khăn trong việc NLĐ khởi kiện doanh nghiệp đến Tòa án. Hiện nay, việc khởi kiện doanh nghiệp chậm đóng, trốn đóng BHXH chịu chi phối của 4 đạo luật, gồm: Bộ luật Tố tụng dân sự, Luật Công đoàn, Luật BHXH và Bộ luật Lao động. Nhưng 4 đạo luật này đang quy định chưa thống nhất, thậm chí là mâu thuẫn, tạo ra những cách hiểu khác nhau gây khó khăn cho việc thụ lý các hồ sơ khởi kiện.

Đơn cử, có luật quy định công đoàn cấp trên cơ sở khởi kiện doanh nghiệp nợ BHXH; có luật lại quy định công đoàn cơ sở có quyền khởi kiện; có luật lại chỉ quy định chung là công đoàn có quyền khởi kiện. Việc giao quyền khởi kiện doanh nghiệp chậm đóng, trốn đóng BHXH cho công đoàn cơ sở (vì xác định đây là tranh chấp lao động tập thể về quyền) là không phù hợp với thực tế, vì hầu hết đội ngũ cán bộ công đoàn cơ sở đang hưởng lương từ chủ doanh nghiệp nên rất ít người “dám” đứng ra khởi kiện người sử dụng lao động bởi sợ ảnh hưởng đến quyền lợi của mình.

Điều 14 Luật BHXH năm 2014 quy định tổ chức Công đoàn có quyền khởi kiện ra tòa án đối với hành vi vi phạm pháp luật về BHXH gây ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của NLĐ, tập thể NLĐ theo quy định tại Khoản 8, Điều 10 của Luật Công đoàn. Công đoàn cơ sở hoặc công đoàn cấp trên trực tiếp (với những đơn vị, doanh nghiệp chưa thành lập tổ chức công đoàn cơ sở) có trách nhiệm đại diện cho tập thể NLĐ khởi kiện ra tòa. Thế nhưng, theo các điều khoản liên quan đến giải quyết tranh chấp lao động (quy định trong Luật Công đoàn, Bộ luật Lao động, Luật BHXH và Bộ luật Tố tụng dân sự) thì để tổ chức Công đoàn khởi kiện được và tòa án chấp nhận thụ lý vụ án phải có giấy ủy quyền của NLĐ. Đây là một trong những nguyên nhân khiến việc khởi kiện của tổ chức Công đoàn chưa phát huy hiệu quả. Bởi kể cả khi đã có đầy đủ giấy ủy quyền thì lúc đó việc tranh chấp sẽ được coi là tranh chấp cá nhân, tòa án sẽ phải xét xử mỗi một NLĐ bị nợ BHXH là một vụ án, quá trình tham gia tố tụng tốn nhiều thời gian; việc tập hợp công nhân cũng gặp trở ngại khi mà họ đã chuyển đi làm ở những doanh nghiệp hoặc địa phương khác.

Buổi làm việc của người lao động với cơ quan chức năng và đại diện Công ty TNHH May Minh Hoàng 2. Ảnh: Cuộc sống an toàn

Thực tế đã chỉ ra, việc khởi kiện cũng gặp vướng mắc khi mà công ty phá sản, ngừng hoạt động, chủ bỏ trốn. Trong những trường hợp này, dù NLĐ khởi kiện nhưng công ty tuyên bố phá sản, không thể tìm được người chịu trách nhiệm thì việc NLĐ đòi BHXH là gần như không thế.

Từ những vướng mắc, bất cập như trên, luật sư Nguyễn Danh Huế cho rằng, cần thiết phải sửa đổi hành lang pháp lý liên quan để tạo điều kiện cho tổ chức công đoàn cơ sở có thể tiến hành khởi kiện doanh nghiệp nợ BHXH mà không cần tới sự ủy quyền của NLĐ. Thủ tục, hồ sơ khởi kiện cần đơn giản hóa, nhanh gọn, vì nhiều cán bộ công đoàn cơ sở và NLĐ nhận thức pháp luật còn hạn chế, khó có thể hoàn tất đầy đủ giấy tờ khởi kiện theo yêu cầu của tòa án. Cách giải quyết tốt nhất cho vấn đề trên vẫn là cần phải sửa đổi Bộ luật Lao động và Luật Tố tụng dân sự. Theo đó, nên trao thêm quyền khởi kiện doanh nghiệp nợ BHXH cho tổ chức công đoàn cơ sở cấp trên. Phương án này sẽ tránh được tâm lý e ngại của công đoàn cơ sở cấp dưới khi phải trực tiếp khởi kiện doanh nghiệp vì thực tế là cán bộ công đoàn cơ sở đang nhận lương từ chính doanh nghiệp. Đồng thời, BHXH là cơ quan có chức năng hỗ trợ thông tin và cùng bám sát việc thu hồi nợ BHXH từ các doanh nghiệp để các quy định về công tác khởi kiện của Công đoàn được đồng bộ, thống nhất. Điều quan trọng hơn, mỗi NLĐ cần mạnh dạn lên tiếng, tố cáo các đơn vị, doanh nghiệp vi phạm về BHXH, nhằm đảm bảo các quyền lợi chính đáng cho mình.

Trách nhiệm của hành vi vi phạm pháp luật do trốn đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc Theo PGS.TS Nguyễn Đức Hạnh - Phó Chánh Văn phòng Viện kiểm sát nhân dân tối cao, hành vi vi phạm pháp luật do trốn ...

Nhận diện các thủ đoạn nợ bảo hiểm xã hội và đề xuất cơ chế miễn trừ cho NLĐ Góp ý tham luận tại hội thảo "Hoàn thiện quy định của pháp luật và cơ chế bảo vệ quyền lợi của người lao động ...

Đề xuất giải pháp khắc phục tình trạng chậm đóng, trốn đóng bảo hiểm xã hội Góp ý kiến đến Hội thảo "Hoàn thiện quy định của pháp luật và cơ chế bảo vệ quyền lợi của người lao động bị ...